بهادرشاه دومبهادرشاه دوم، ابوالمظفر سراج‌الدین محمد، آخرین فرمانروای بابری هند (حک ۱۲۵۳-۱۲۷۴ق/۱۸۳۷-۱۸۵۸م) بود. ۱ - معرفی اجمالیاو که فرزند اکبرشاه دوم بود، در ۱۱۸۹ق/۱۷۷۵م در قلعۀ دهلی زاده‌شد و بیش از ۶۰ سال سن داشت که با عنوان بهادرشاه بر تخت نشست و از همین زمان لقب سراج‌الدین را نیز به نام و کنیۀ خود افزود. [۱]
Garcin de Tassy, M, Histoire de la littérature Hindouie et Hindoustanie, New York, ۱۹۶۸، ج۳، ص۳۱۸.
دورۀ فرمانروایی بهادرشاه دوم مقارن با گسترش قلمرو و اقتدار کمپانی هند شرقی بود که حتی دهلی را نیز در اختیار داشت و برای شاه مقرری تعیین و پرداخت می‌کرد [۲]
نادره زیدی، «بهادرشاه ظفر (۱۷۷۵-۱۸۶۲م)»، ج۱، ص۱۶۸، تاریخ ادبیات مسلمانان پاکستان و هند، لاهور، ۱۹۷۱م، ج۸.
[۳]
Banerjee, A Ch, The New History of Modern India ۱۷۰۷،۱۹۴۷, Calcutta, ۱۹۸۳، ج۱، ص۱۶۲.
[۴]
Ikram, S M, History of Muslim Civlisation in India and Pakistan, Lahore, ۱۹۸۲، ج۱، ص۴۸۳.
و او در حقیقت حتی برای تعیین ولیعهد خویش هم اقتداری نداشت. [۵]
Dodwell, H H,» The Development of Sovereignty in British India «, The Cambridge History of India, New Dlhi, ۱۹۸۷, vol V، ج۱، ص۶۰۷.
این محدودیت‌ها و نیز مداخلۀ مقامات انگلیسی در ساختار جامعۀ هند و تبلیغات حمایت شدۀ هیئت‌های مسیحی که به نزاع‌های دینی می‌انجامید، و نیز تغییراتی که در نظام زمین‌داری و تولیدی هند ایجاد کرده بودند، همۀ زمینه‌های بروز شورش عمومی بزرگ بر ضد کمپانی و انگلیسیان را فراهم آورد که بهادرشاه در آن نقش فعالی داشت.۲ - شورششورش در ۹مۀ۱۸۵۷ در میروت توسط سربازان هند آغاز شد و با پیوستن نظامیان مستقر در پادگان دهلی به شورشیان، دامنۀ آن شدت گرفت و اینان بهادرشاه را که در این زمان ۸۲ سال داشت، پادشاه و رهبر خود خواندند. [۶]
شورش هندوستان ۱۸۵۷م/۱۲۷۴ق، ترجمۀ اوانس ماسئیان، ج۱، ص۶۳-۶۴، به کوشش صفاءالدین تبرائیان، تهران، ۱۳۷۲ش.
[۷]
Garcin de Tassy, M, Histoire de la littérature Hindouie et Hindoustanie, New York, ۱۹۶۸، ج۳، ص۳۱۸.
[۸]
May, L S, The Evolution of Indo،Muslim Thought after ۱۸۵۷, Lahor, ۱۹۷۰، ج۱، ص۸.
این شورش به سرعت به نواحی دیگر نیز راه یافت و کانپور، لکهنو و به ویژه در بخش‌هایی از بیهار نیز مردم مخالفت خود را با حضور و نفوذ انگلیسی‌ها اعلام کردند. [۹]
Majumdar, R C, An Advanced History of India, London, ۱۹۵۸، ج۱، ص۷۷۶.
دو روز بعد بهادرشاه برای هدایت قیام و تنظیم امور سپاه و کنترل شهر فرمان‌هایی صادر کرد. وی به خوبی آگاه بود که نیروهای انگلیسی به زودی به سرکوب آن‌ها خواهند آمد؛ از این‌رو برای متحد ساختن امیران، شاه‌زادگان و راجه‌های مناطق دیگر به پا خاست و در ۱۲مه اعلام کرد که برای آزادی هند می‌جنگد و پس از آن از دنیای سیاست کناره‌گیری می‌کند. وی همچنین نامه‌هایی به ۳ گروه زمینداران، سپاهیان و صنعتگران نوشت و یادآوری پایگاه و اهمیت آنان در دورۀ فرمانروایی بابریان، خواهان اتحاد و حمایتشان از شاه و قیام شد. اما این درخواست بی‌پاسخ ماند و دوران فرمانروایی اوبر دهلی بیش از ۴ماه دوام نیافت.۳ - هجوم انگلیس به هنددر پی هجوم انگلیسیان به دهلی، بهادرشاه به آرامگاه همایون، دومین پادشاه تیموری هند پناه برد. در ۲۰سپتامبر ژنرال ویلسن دهلی را تصرف کرد و با تعقیب شورشیان، بهادرشاه و خانواده‌اش نیز گرفتار شدند. [۱۰]
Gardner, B, The East India Company, London, ۱۹۷۱، ج۱، ص۲۷۸.
[۱۱]
Majumdar, R C, An Advanced History of India, London, ۱۹۵۸، ج۱، ص۷۷۷.
بهادر شاه زندانی شد، اما پسرانش بختاورشاه، میرزا مند، مغول بیک و خضر سلطان، و نوه‌اش میرزا ابوبکر به همراه بیش از ۲۴شاه‌زادۀ دیگر توسط مهاجمان کشته شدند. [۱۲]
Garcin de Tassy, M, Histoire de la littérature Hindouie et Hindoustanie, New York, ۱۹۶۸، ج۳، ص۳۲۰-۳۲۱.
[۱۳]
Burgess, J,The Chronology of Indian History, Delhi، ۱۹۷۵، ج۱، ص۳۶۶.
بهادرشاه در محاکمه‌ای که از ۷ ژانویه تا ۹ مارس ۱۸۵۸ ادامه داشت، به همدستی در شورش دهلی محکوم گردید و از آن‌جا به کلکته و سپس به رانگون در برمه تبعید شد و حدود ۴سال بقیۀ عمر را به‌سختی سپری کرد تا در ۱۴ جمادی‌الاول ۱۲۷۹ق/۷ نوامبر۱۸۶۲ در همان‌جا درگذشت. [۱۴]
Burgess, J,The Chronology of Indian History, Delhi، ۱۹۷۵، ج۱، ص۳۶۸.
او را در حیاط زندان دفن کردند. مدتی بعد مولوی عبدالسلام مزار او را در رانگون یافت و با مجوزی از دولت برمه کتیبه‌ای ساده به زبان انگلیسی بر آن نصب کرد. [۱۵]
یونس شاه، تذکرۀ نعت گویان اردو، ج۱، ص۴۰۴، ایبت آباد، ۱۹۸۲م.
۴ - خصوصیات اخلاقیبهادرشاه به تصوف گرایش داشت. وی در خطاطی نیز چیره دست، و به موسیقی علاقه‌مند بود. [۱۶]
رام بابو سکسینه، تاریخ ادب اردو، ج۱، ص۲۰۸، ترجمۀ محمد عسکری، لاهور، سردار محمودخان.
شاه نصیر (د ۱۲۵۴ق)، ذوق (د۱۲۷۱ق) و غالب (د ۱۲۸۵ق) از استادان او در شعر و ادب بودند و از آن میان، تأثیر «ذوق» در اشعار وی بیش‌تر است. [۱۷]
یونس شاه، تذکرۀ نعت گویان اردو، ج۱، ص۴۰۲، ایبت آباد، ۱۹۸۲م.
بهادرشاه که «ظفر» تخلص می‌کرد، به دو زبان اردو و فارسی شعر می‌سرود. [۱۸]
محمد صدیق صدیق حسن‌خان، نگارستان سخن، ج۱، ص۵۶، کلکته، ۱۲۹۳ق.
[۱۹]
نادره زیدی، «بهادرشاه ظفر (۱۷۷۵-۱۸۶۲م)»، ج۱، ص۱۷۲-۱۷۳، تاریخ ادبیات مسلمانان پاکستان و هند، لاهور، ۱۹۷۱م، ج۸.
[۲۰]
یونس شاه، تذکرۀ نعت گویان اردو، ج۱، ص۴۰۲، ایبت آباد، ۱۹۸۲م.
شعر او بیانگر درد و رنجی است که روزگار و وضع خاص او برایش فراهم آورده بود. این مضامین خاصه در اشعاری که در رانگون در دورۀ تبعید سرود، بازتاب بیشتری یافته است. «ظفر» ۵ دیوان شعر به اردو داشت که۴ دیوان آن بر جای مانده‌است و گویا دفتر پنجم آن در جریان شورش ۱۸۵۷م از میان رفته است. این دیوان‌ها جداگانه و سپس با عنوان کلیات در یک مجلد، بارها، از جمله در بمبئی (۱۸۹۰م) و لاهور (۱۹۶۹م) به چاپ رسیده است. [۲۱]
مشفق خواجه، جائزۀ مخطوطات اردو، ج۱، ص۵۶۳-۵۶۵، لاهور، ۱۹۷۹م.
[۲۲]
مشفق خواجه، جائزۀ مخطوطات اردو، ج۱، ص۵۶۴-۵۶۵، لاهور، ۱۹۷۹م.
[۲۳]
Garcin de Tassy, M, Histoire de la littérature Hindouie et Hindoustanie, New York, ۱۹۶۸، ج۳، ص۳۲۰.
اشعار فارسی ظفر تاکنون به گونۀ مدون چاپ نشده، و به صورت پراکنده در منابع مختلف، ذیل شرح حال او آمده است. [۲۴]
محمد صدیق صدیق حسن‌خان، نگارستان سخن، ج۱، ص۵۶-۵۷، کلکته، ۱۲۹۳ق.
اما شرح او برگلستان سعدی به چاپ رسیده است. [۲۵]
Garcin de Tassy, M, Histoire de la littérature Hindouie et Hindoustanie, New York, ۱۹۶۸، ج۳، ص۳۲۰.
[۲۶]
رام بابو سکسینه، تاریخ ادب اردو، ج۱، ص۲۰۹، ترجمۀ محمد عسکری، لاهور، سردار محمودخان.
بندی از مخمس ظفر به زبان اردو که برغزل سودا سروده بود، نیز جزو مجموعۀ بیاض رضا در کتابخانۀ ادارۀ ادبیات اردو (شم ۸۸۸) موجود است. [۲۷]
محیی الدین قادری زور، تذکرۀ مخطوطات، ج۴، ص۲۴۶-۲۴۷، دهلی، ۱۹۸۴م.
از وی قطعاتی به نسخ، طغرا و نستعلیق در موزۀ باستان شناختی دهلی، [۲۸]
مهدی بیانی، احوال و آثار خوش‌نویسان، ج۱، ص۱۰۱، تهران، ۱۳۵۶ش.
به یادگار مانده است. او همچنین قطعاتی از قرآن کریم را برای تزیین مسجد دهلی نگاشته بود. [۲۹]
Garcin de Tassy, M, Histoire de la littérature Hindouie et Hindoustanie, New York, ۱۹۶۸، ج۳، ص۳۲۰.
[۳۰]
رام بابو سکسینه، تاریخ ادب اردو، ج۱، ص۲۰۹، ترجمۀ محمد عسکری، لاهور، سردار محمودخان.
۵ - فهرست منابع(۱) بختاورخان، مرآةالعالم: تاریخ اورنگ زیب، به کوشش س علوی، لاهور، ۱۹۷۹م. (۲) مهدی بیانی، احوال و آثار خوش‌نویسان، تهران، ۱۳۵۶ش. (۳) محمدهاشم خافی‌خان نظام الملکی، منتخب اللباب، به کوشش کبیرالدین احمد و غلام قادر، کلکته، ۱۸۷۴م. (۴) محیی الدین قادری زور، تذکرۀ مخطوطات، دهلی، ۱۹۸۴م. (۵) نادره زیدی، «بهادرشاه ظفر (۱۷۷۵-۱۸۶۲م)»، تاریخ ادبیات مسلمانان پاکستان و هند، لاهور، ۱۹۷۱م، ج۸. (۶) رام بابو سکسینه، تاریخ ادب اردو، ترجمۀ محمد عسکری، لاهور، سردار محمودخان. (۷) شورش هندوستان ۱۸۵۷م/۱۲۷۴ق، ترجمۀ اوانس ماسئیان، به کوشش صفاءالدین تبرائیان، تهران، ۱۳۷۲ش. (۸) محمد صدیق صدیق حسن‌خان، نگارستان سخن، کلکته، ۱۲۹۳ق. (۹) عبدالحی، نزهةالخواطر، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۸ق/۱۹۷۸م. (۱۰) محمدقاسم عبرت لاهوری، عبرت نامه، به کوشش ظهورالدین احمد، لاهور، ۱۹۷۷م. (۱۱) علی حسن‌خان، صبح گلشن، کلکته، ۱۲۹۵ق. (۱۲) قانع تتوی، میرعلی شیر، تحفةالکرام، به کوشش حسام‌الدین راشدی، حیدرآباد، ۱۹۷۱م. (۱۳) عبدالحمید لاهوری، پادشاه نامه، به کوشش کبیرالدین احمد و عبدالرحیم، کلکته، ۱۸۶۸م. (۱۴) مشفق خواجه، جائزۀ مخطوطات اردو، لاهور، ۱۹۷۹م. (۱۵) مبارک الله واضح، تاریخ ارادت خان، به کوشش غلام رسول مهر، الهور، ۱۹۷۱م. (۱۶) یونس شاه، تذکرۀ نعت گویان اردو، ایبت آباد، ۱۹۸۲م. (۱۷) Banerjee, A Ch, The New History of Modern India ۱۷۰۷-۱۹۴۷, Calcutta, ۱۹۸۳. (۱۸) Burgess, J,The Chronology of Indian History, Delhi، ۱۹۷۵. (۱۹) Dodwell, H H,» The Development of Sovereignty in British India «, The Cambridge History of India, New Dlhi, ۱۹۸۷, vol V. (۲۰) Garcin de Tassy, M, Histoire de la littérature Hindouie et Hindoustanie, New York, ۱۹۶۸. (۲۱) Gardner, B, The East India Company, London, ۱۹۷۱. (۲۲) Hasan, M,» Bahadur Shah II, His Relation with the British and the Mutiny «, Islamic Culture, Hyderabad Decan، ۱۹۵۹, volXXXIII. (۲۳) Ikram, S M, History of Muslim Civlisation in India and Pakistan, Lahore, ۱۹۸۲. (۲۴) Irvine, W, Later Mughals, New Delhi, ۱۹۷۱. (۲۵) Majumdar, R C, An Advanced History of India, London, ۱۹۵۸. (۲۶) May, L S, The Evolution of Indo-Muslim Thought after ۱۸۵۷, Lahor, ۱۹۷۰. (۲۷) Must’ad Khan, S, Maāsir-i- Alamgiri، tr Jadu-Nath Sarkar, Lahor، ۱۹۸۱. (۲۸) Srivastava, A L, The Mughul Empire, Agra, ۱۹۶۶. ۶ - پانویس
۷ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «بهادرشاه گورکانی»، شماره۵۲۱۷. رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه بزرگ اسلامی
|